Spor sahalarındaki ilkyardım gereksinimleri öncelikle saha şartlarında karşılanmak durumundadır. Bu amaçla sağlık ekiplerinin ve bulundurulacak tıbbı malzemelerin organizasyonu gereklidir.

Birçok spor branşında sahada ilkyardımın nasıl yapılacağı oyun kurallarıyla belirlenmiştir. Spor sakatlanmalarının önemli bir kısmı ‘’öntedavi yöntemleriyle’’baş edilebilecek sağlık sorunlarındandır.

Spor yaralanmalarında görülen şişlik, kızarıklık, ağrı gibi enflamatuar belirtileri kontrol edebilmek amacıyla uygulanan öntedavi yöntemleri sahada ilkyardımın bir parçasıdır.

Doku örselenmesine karşı vücudun oluşturduğu ilk tepki refleks olarak bölgeye daha çok kan sevk etmektedir. İlk anda kısa bir süre daralan kılcal damarlarda daha sonra genişleme olur. Bu durum yaralanmanın şiddetini arttırır.

Öntedavi yöntemleri ; soğuk, kompresyon bandajı, elevasyon (kalp seviyesi üzerinde tutma) ve istirahat uygulanmasıdır. Yaralanma anından başlayarak devreye giren vücudun kendini onarma ve yenileme yeteneği öntedavi yöntemleriyle desteklenir.

Yaralanmalarda enflamasyona karşı nonsteroid antienflamatuar (NSAID) ilaçlarda yaygın olarak kullanılır. ABD’ de toplam reçetelerin %4’ ünü 20 çeşit NSAID ilacın oluşturduğu belirlenmiştir.

Öntedavi yöntemleri yani, ESKİ : ‘’Elevasyon, Soğuk, Kompresyon ve İstirahatin’’başharfleridir.

SOĞUK UYGULAMA VE YÖNTEMLERİ

Soğuk uygulama, enflamasyon gelişen dokuda ısı artışının azaltılması, dokunun soğutulması işlemidir.

İlk 24-72 saatte çok etkilidir. Bilinen en eski ve en etkili yöntemdir. Soğuk ; ağrıyı azaltır ödemi önler, kas spazmını giderir ve doku metabolizmasını yavaşlatır. Sonuç olarak vazoaktif maddeler hücresel mediatörler ve yıkım enzimleri gibi aracıların etkisinin kırılması enflamsyonu azaltır.

SOĞUK UYGULAMADA BAŞLICA FİZYOLOJİK ETKİLER

a) Ağrının Azalması : Sinir lifleri soğuk uygulamadan etkilenir. Küçük miyelinli ağrı lifleri başta olmak üzere tüm sinirlerde, ileti hızı yavaşlar. 20’C altındaki soğutma ile sinir iletim hızını ayarlayan asetilkolin in üretimi azaltılabilir. Böylece analjezik etki ortaya çıkar.

Soğuk uygulanırken ilk 5-60 saniyede ağrıda artma olsa da ardından iğnelenme ve uyuşma hissiyle beraber ağrı azalır. Rehabilitasyon devrseinde soğuk uygulama ile 12-20 dakika içinde ağrının azaltılması egzersiz için fırsat yaratır.

Soğuk uygulanırken ağrının azaltılması sporcunun NSAID ilaçlara ihtiyacını azaltır.

b) Ödemin Azaltılması : Yaralanma bölgesindeki damar genişlemesi veya damar yırtılmalarıyla lokal kan volümündeki artış bölgesel şişlik olarak görülür.

Soğuk uygulama ile sağlanan sempatik refleks ; damar çeperindeki düz kasların daralmasına (vazokonstrüksiyon) yol açarak kanamayı kontrol etme imkanı sağlar.

Soğuk etki, merkezi sinir sistemi aracılığıyla (refleks etkiyle) serinlemiş bölgeden genel dolaşıma geri dönen kan ile gecikmiş genel vazokonstraksiyon sağlar. Böylece yaralanmış bölgedeki kan dolaşımı yavaşlar.

Yaralanma sırasında yırtılmış damarların pıhtılaşma ile onarılması 3-5 dakika içinde gerçekleşir. Kılcal damarlarda yırtılma ve kanama oluştuğunda yapılan soğuk uygulama damar içi basıncı düşürerek doku altı kanamaları azaltır. Dolayısıyla lenfatik sistemin doku boşluklarındaki kanı temizleme yükü hafifletilerek dolaşım sistemine destek sağlanır. Şişlik daha erken ortadan kalkar.

Spor sakatlıklarında akut devre dışında, rehabilitasyon devresinde tedavi egzersizleri ya da düşük yoğunlukta antrenmanlar sonrasında görülebilen ‘’reaktif ödem’’ önleme ve gidermede soğuk uygulama yine etkili bir yöntemdir.

c) Kas Spazmının Azalması : Yaralanmalarda korunma refleksiyle kaslarda gerginlikler oluşur. Gelişen kas spazmı ağrı ve dolaşım bozuklukları gibi sorunlara yol açar. Bu nedenle spazmın giderilmesi gerekir.

Soğuk uygulama ile 27’C altına düşürülen kas ısısı, maksimal kavrama gücü ve kasılmanın yüksek şiddette sürdürebilmesine engeldir. Kas ısısının düşürülmesi konnektif doku esnekliği ve eklem içi sıvının viskositesini azaltır. Soğukla beraber genel bir ‘’dokusal sertlik’’ oluşur, ancak ağrılı kas spazmı giderilir.

Soğuğun sinirler ve kaslar üzerindeki bu baskıcı etkisi sonucunda ince motor hareketler (koordinasyon) bozulur.

d) Metabolik Faaliyetin Azalması : Soğuk uygulamanın en önemli etkisi metabolik faaliyeti azaltmasıdır. Hücresel düzeyde yaşamsal ihtiyaçların azalması, dokuların daha az besinle ve daha az oksijenle tüketiminin düşmesi canlı hücrelerin (sınırda) yaşamasına olanak tanıdığı gibi onarılması gereken hasarlı doku miktarını da azaltır.

Soğuk uygulama ile dokuda enflamatuar tepkinin gelişmesi engellenemez ancak yavaşlatılarak kontrol edilebilir.

SOĞUK UYGULAMANIN SÜRESİ VE SIKLIĞI

Soğuk paketleriyle, doğrudan deri üzerine yapılmayan soğuk uygulamalarda süre ; bir seansta en az 12-15 dakikadır. Yaralanmanın derinliği ve kişinin şişmanlığı gibi faktörler göz önünde tutularak bu süre 20-30 dakikaya kadar çıkabilir.

Soğuk uygulamaya oku tepkisi 4 devrede gelişir.

1.devre ; 0-3 dakika içinde   : Rahatsız edici soğukluk hissedilir.

2.devre ; 2-7 dakika içinde   : Yanma, ısınma hissi ve ardından ağrı ve acı ortaya çıkar.

3.devre ; 5-12 dakika içinde  : Uyuşmayla beraber hissizlik başlar.

4.devre ; 12-15 dakika içinde : Hücre faaliyetinde artma olmaksızın derin dokularda vazodilatasyon gelişir.

Enflamasyonun ilk devresinde yani akut devreden başlayarak 24-72 saat süreyle soğuk tedavisi yapılır. Bir gün içinde birçok kez soğuk kompres yapılabilir. İlk gün ; ağrı ve şişliğin derecesine göre her bir-iki saatte bir 15 dakikalık soğuk uygulama daha sonra 4-6 saatte bir ile devam eder.

Soğuk tedavisi ‘’gerekirse’’7-10 güne kadar diğer yöntemlerle beraber sürdürülebilir. Ancak soğuk uygulamanın uzun zaman sürdürülmesinin, iyileşmede gecikme, sinir zedelenmesi, donma veya ödemde artışa neden olabileceği unutulmamalıdır.

ERKEN MOBİLİZASYON İÇİN SOĞUK UYGULAMA

Spor sakatlıklarında en erken dönemde hareketi yeniden kazanmak gerekir. Bu aslında iyi değerlendirilip karar verilmesi gereken bir durumdur. Çünkü yaralanmalardaki hareket kaybı, organizmanın savunma sistemi içinde gelişmiştir.

Hareketi engelleyen ağrı ve spazma karşı 12-20 dakika süreyle uygulanan soğuk ile 3-5 dakika egzersiz imkanı sağlanır. (cryokinetics) . ‘’Soğukla egzersiz’’günde 5 seans uygulanabilir.

Spor sakatlanmalarında kassal esnekliğin azalması ; üzerinde durulması gereken önemli bir problemdir. Soğuk uygulama ile elde edilen uyuşma süresince esnetme-germe (cryostretch) dikkatle yapılır. Her stretching 65 saniyelik iki aşamayla yapılır ve ardından izometrik (eklem hareketi olmayan kas kasılması) egzersizler tekrarlanır. Ancak soğuk nedeniyle ikincil yaralanma riski göz önünde bulundurularak, bu tip egzersizlerin kontrollü yapılması gerekir.

SOĞUK UYGULAMADA RİSKLER

Soğuk tedavilerinde kısa süreli buz masajı hariç soğuk materyal doğrudan deriye uygulanmaz. Deri ile araya mutlaka ıslatılmış bir bez, havlu vb. malzeme konulur. Yoksa rahatsız edici bir uygulama olur.

Reynould fenomeni, kriyoglobülinemi ve diğer dolaşım sistemi hastalıklarda, dolaşımı iyice güçleştireceğinden soğuk tedavi yapılmaz.

Donma tehlikesi : Soğutma işlemi sırasında dokunun uzun süre donma noktası altında kalması donmaya yol açar. Doku sıcaklığının 18’C ve altına düşmesi halinde hissedilen ağrı, donmanın habercisidir.

Soğutucu spreyler dikkatli kullanılmazsa deride donmaya bağlı doku hasarları ortaya çıkabilir.

Sinir zedelenmesi : Vücudun bazı bölgelerinde periferik sinirler yüzeye çok yaklaşmıştır. Örneğin ; dizin dış kısmındaki personel sinir, uyluk dış kısmındaki ‘’lateral femoral kutanöz’’, köprücük kemiği üst bölgesindeki ‘’supraclavicular sinirler’’ yüzeye çok yakındır. Soğuğun sinir hücreleri üzerindeki bloke edici etkisi bilinçsiz soğuk tedavilerinde felçlere neden olabilir. Bu tip sinir yaralanmalarında iyileşme 4-6 ay sürebilir.

Soğuğa karşı duyarlı bölgelerde soğuk uygulamada ara malzemenin daha kalın olması ve sürenin daha kısa tutulması sinir zedelenmelerinden korunmada en iyi yoldur.

Açık yaralanmalarda, yara üzerine doğrudan soğuk uygulanmaz. Pansumanla yara kapatıldıktan sonra çevre dokulara soğuk tedavi yapılırsa yararlı olur.

Soğuk alerjisi : Bazı kişilerde soğuğa karşı aşırı hassasiyet gelişebilir. İlk belirtiler ‘’soğuk kaşıntısı’’dır. Eklem ağrıları ve yüksek tansiyon tespit edilir. Ürtiker(deri döküntüsü) görülebilir.

Buza karşı rahatsızlık hissi, bazı kişilerde bulantı şeklinde reaksiyonlar verebilir. Bu tür zafiyeti olan kişilerde soğuk su kullanmak daha doğru olur.

SOĞUK UYGULAMA YÖNTEMLERİ

Soğuk tedavi değişik araçlarla yapılabilir. Buz masajı, buzlu suya daldırma, soğutucu sprey, soğuk paketleri (buz paketleri, jel torbaları, dondurulmuş sebze paketleri, endotermal paketler gibi) ve soğutucu kompresyon makineleri kullanılabilir.

BUZ MASAJI

Buzun doğrudan doku üzerine sürülmesidir. Buz masajı için ; küçük plastik kaplar (örneğin plastik bardaklar) içine tahta çubuklar konarak su dondurulur. Bu tahta çubuklar buzun deri üzerine sürülmesinde sap olarak işlev görür. Böyle bir hazırlık yapılmamışsa bir bezle tutulan buz sakatlanmış bölgeye sürülür.

El ve ayak parmak aralarında kullanmak üzere ; 10 cm uzunluk ve 1 cm genişliğinde plastik tüplerde buz sopaları üretilir.

Buz masajında buz, kas lifleri yönünden dairesel ve uzunlamasında hareketlerle deriye sürtülür.

Buz masajı, cilt pembe bir renk alana kadar 7-10 dakika uygulanır. Seans iki-üç saatte bir tekrarlanır. 10-15 cm lik dar alanlarda (bursit, tendinit) buz masajı 5-10 dakika yapılır. Yanma duygusu ağrıya dönüşmeden bitirilir. Böyle bir uygulamada analjezi 3-5 dakika sürer. Buz masajında bir noktada 2-3 dakikadan çok hareketsiz kalınmaz.

Buz masajının ilk 10 dakikası için soğuk yanığı riski yoktur. Buz uygulamada amaç ; dar bölgelerde ağrıyı azaltmaktır. Bursit, tendinit gibi spor yaralanmalarında buz küçük dairesel hareketlerle gezdirilir. 3-5 dakikalık ağrı kesilmeleri  sırasında egzersiz ve streching yapılabilir.

10 dakikalık buz masajı ile cilt ısısında 6’C kadar düşme sağlanır. Soğuk 1-3 cm derinliğe kadar etki eder.

SOĞUK PAKETLERİ

a)Buz Torbaları : En ekonomik ve en emniyetli soğuk uygulama yöntemidir. Kırılmış buz parçaları naylon torbaya doldurulur. Donma ve sinir zedelenmesi riski gözetilerek torba ile cilt arasına ıslatılmış bir bez veya havlu konulur.

Buz torbalarına konulacak buzların ‘’tuzlu sudan’’ elde edilmiş olması tercih edilir. Çünkü bu tip buzlar daha geç erirler. Buz torbaları ile doku ısısı daha etkin düşürülebilir. Deri ısısı hemen azalırken derin dokudaki soğuma daha az olur. Başlangıçta soğukluk hissi, sonra ağrı ve yanma ile cilt analjezisi oluşur. Buz torbalarıyla 10 dakikalık uygulamayla, deri altı yağ dokusu 1 cm’ den az olan kişilerde kas ısısı 2-3’C düşer. Ancak deri altı yağ dokusu 2 cm’ den fazla olanlarda derindeki kas dokusu daha geç etkilenir. Bu nedenle şişmanlarda soğuğun etkili olabilmesi için daha uzun süreli (30 dakika) uygulamalar gerekir. Normal yapıdaki kişiler için 10-20 dakika yeterlidir. Eklemlerin soğutulması için ise daha uzun süreli soğuğa ihtiyaç vardır. 30 dakikalık bir işlemle eklem ısısı 31.9’C den 22.5’C’ ye kadar düşürülebilir. Soğuk uygulama sonrasında damarlardaki daralma nedeniyle tekrar ısınması daha uzun zaman alır. Bazal sıcaklığa dönüş 1 saatten çok sürer.

b) Soğuk Havlular     : Soğuk havlu hazırlamak için ; 5 lt suya yarım kilo tuz eritilir. Bu karışıma daldırılan havlular uygulama sahasına serilerek kullanılır. Suyun içine buz küpleri atılması soğuğun etkisini sürekli kılar. Soğuk havlular, tuzun etkisiyle sertleşmez ve soğuğu daha iyi tutarlar. Havlunun soğutma gücü 45 sn’ den 4.5 dakikaya kadar devam eder. Daha uzun süreli etki için havlu üzerine buz konulabilir.

c) Kimyasal Torbalar : Çeşitli şekil ve büyüklükteki bez yada naylon torbalar içinde kimyasal maddeler vardır. Bez olanlar içerdikleri silikat ile soğuğu uzun süre korurlar. Naylon olanlar (cold-hot pack) içerdikleri kimyasal jel ile benzer özelliklere sahiptir. Kimyasal madde içeren torbalar buzlukta 2 saat tutulduktan sonra tekrar kullanılabilir. Isısı 0-5’C kadardır. Torbalar ıslak bir bez veya havlu sarılarak sakatlanmış bölge üzerine konulur.

d) Endotermal Soğuk Paketleri : Kimyasal madde dolu paketin içinde, kimyasal reaksiyonu başlatıcı bir çip vardır. Bu çipin kırılmasıyla, soğuk paket hazır hale gelir. Kullanımı kolay fakat pahalı bir yöntemdir. 15-20 dakika uygulanır.

e) Dondurulmuş Sebze Paketleri : Derin dondurucuda dondurulmuş sebze paketleri soğuk tedavisi için kullanılabilir. Küçük taneli ‘’mercimek torbaları’’ uygulama alanının şeklini kolayca alma özelliği nedeniyle tercih edilebilir. Bez torbalarda hazırlanmış mercimek paketleri soğuğu 15-20 dakika tutabilir.

BUZLU SUYA DALDIRMA

Bu yöntem, doku ısısını düşürmede en etkili yoldur. Ayak, bacak, el ve önkol için uygun bir yöntemdir. Buz parçaları dolu kovada, 4.4’C ‘de tedavi süresi 5 dakikadır. 15.5’C’de ise uygulama 10 dakika ile sınırlıdır.

SOĞUTUCU  SPREY

Soğutucular bir dönem spor sahalarında neredeyse vazgeçilmez tek öntedavi yöntemi olmuşlardır.

Cam veya teneke kutular içindeki soğutucu spreyler taşınmaları ve saklanmaları kolay olduğu için spor alanlarında tercih edilmişlerdir.

Ethyl chlorid, chloromethane, fluoromethane en sık kullanılan soğutucu gazlardır. Soğutucu spreyler toksik, yanıcı ve ozon tabakasına zararlıdır. Açık yaralara, göze bulaşması önlenmelidir. Ateşte teması tehlikelidir, patlamayla sonuçlanır.

Soğutucu deriye 45 cm mesafeden ve 30’C açıyla uygulanır. Kas liflerine paralel olarak 10cm/sn’ lik hızla 20 saniye püskürtülür. Daha önceden deri ıslatılırsa soğutma etkisi artar. Soğutucu spreyler yüzeysel bir soğuma sağlarlar. Hızlı bir şekilde deriden buharlaşırlar, etkileri geçicidir. Etki süreleri 5-6 dakikadır. Soğutucu 15-30 dakikalık aralıklarla kullanıldığında cilt ısısını 7.2’C düşürülebilir. Derinin çok kısa sürede donmaya yakın soğutulması özellikle kas spazmlarında etkili tedavi sağlayabilir.

Soğutucuların birkaç saniyede buharlaşması ile damarlarda daralma oluşur. Ancak üç, beş dakikadan fazla daralmaya ihtiyaç var ise ; zıt irritasyon sonucu gelişebilecek damarsal genişleme yaralanmanın şiddetini artırabilir. Bu nedenle soğutucuyu tercih ederken yaralanmanın şiddetini iyi kestirmek gerekir.

Futbolda ‘’oyun içi politika’’ gereği sakatlık taklidi sık yapılır. Amaç ; rakibin kart görmesi veya oyun temposunu lehine çevirmedir. Bazen de kişisel sorunlar nedeniyle başvurulan sportmenlik dışı bir tavırdır. Soğutucu burada ‘’sakatlığı kısa sürede’’ tedavi etme rolü ile sporcunun oyunda kalmasını sağlar. Bir spor yazarının dediği gibi nerdeyse her sorunu çözen ‘’ilahi fıs fıs’’tır.

Soğutucu spreyler bazen ciddi sakatlıkları kısa süre içinde olsa maskeleyerek sporcunun daha komplike yaralanmalara uğramasına neden olabilir.

SOĞUTUCU KOMPRESYON MAKİNALARI

Bu makinelerde yaralı bölgeye kompresyon ile beraber soğuk uygulanır. Makineyle sağlanan aralıklı (intermitant) baskı damarlar üzerinde masaj etkisi yapar. Bazı ortopedik ameliyatlardan sonra soğutucu kompresyon makineleri kullanılır.

KONTRAST BANYO

Yaralanmalardan sonraki 72 saatte halen şişlik varsa sporcular arasında ‘’sıcak-soğuk’’diye bilinen kontrast (zıt) banyolar yapılabilir.

Sıcak ve soğuk uygulamanın daralma ve genişlemeler ile damarlara bir tür masaj yapması beklenir. Böylece lenfatik sistemin bölgedeki aşırı sıvıyı boşaltmasına destek verilir.

Kontrast banyo için bir kaba sıcak diğer bir kaba da soğuk su hazırlanır. Sıcak su 40.5’C civarında soğuk su ise içine buz parçaları da atılarak 15.5’C civarında tutulur. Daha çok üst ve alt ekstremite sakatlıklarında kullanılan bir yöntemdir.

Uygulama aşağıda verilen sürelerde bir sıcak bir soğuk suya ardı ardına daldırmalarla yapılır. Değişik üç protokoldeki 15-30 dakikalık tedavilerden biri seçilebilir.

A Protokolü :

            10 dk. Sıcak    1 dk.soğuk

            4 dk.sıcak        1 dk.soğuk

            4 dk.sıcak        1 dk.soğuk

            4 dk.sıcak        1 dk.soğuk

            5 dk. Sıcak uygulamayla toplam 31 dakikada sonlandırılır.

            B Protokolü :

            2 dk. Soğuk 30 saniye sıcak

            2 dk. Soğuk 30 saniye sıcak

            2 dk. Soğuk 30 saniye sıcak

            2 dk. Soğuk 30 saniye sıcak

            2 dk. Soğuk 30 saniye sıcak

            2 dk.soğuk ile bitirilir. Toplam 14,5 dakika.

            C Protokolü :

            5 dk. Sıcak 1 dk.soğuk

            4 dk. Sıcak 1 dk.soğuk

            4 dk. Sıcak 1 dk.soğuk

            4 dk. Sıcak ile bitirilir. Toplam 20 dakika.

SOĞUK UYGULAMADA ISI KAYBI

            Isının bir bölgeden diğer bir bölgeye transferinde

Ø      Vücudun yağ dokusu, kas kalınlığı ve deri yapısı

Ø      Dokunun su miktarı

Ø      Kan akımı hızı gibi bazı faktörler rol oynar

Soğuk uygulamada transfer 2 yolla gerçekleşir :

Kondüksiyon :

Buz masajı, buz paketleri, soğuk suya daldırma gibi yöntemlerde ısı kaybı kondüksiyon ile olur. Vücut soğuk kaynakla doğrudan temastadır. Deri ve soğuk ajan arasındaki sıcaklık katsayısının büyüklüğü dokudan ısı transferine neden olur. Örneğin 1’C soğuk suyu 15 dakika daldırılan önkolda deri altı doku sıcaklığı 24’C’ ye düşer.

Vücuttan ısı kaybında soğuk uygulamanın süresi belirleyicidir. Deride sıcaklık değişimi çok hızlıdır. Kas dokuda ise sıcaklık azalması daha yavaştır. 10’C soğuk uygulama ile 4.3 cm. derinlikte kas ısısı ortalama 1.2’C düşer.

Vücut yağ miktarı deri ile kas arasındaki mesafeyi ve izolasyonu belirlemesi sebebiyle önemli bir faktördür. Şişmanlarda vücut daha geç soğuyacağından uygulama süresi daha uzun tutulur.

Buharlaşma :

Soğutucu spreyler basınç altında şişelenmiş sıvı haldeki gazlardır. Şişeden çıkan sıvı buharlaşmaya başlarken soğur ve vücut ısısıyla temas ederek dokunun ısı kaybetmesini sağlar.

Deriye su serpilerek üstüne sprey uygulanırsa daha soğuk hissedilir. Deri ısısını 15’C kadar düşürebilir. Dikkatle kullanılmalıdır ; deri ısısı çok azalırsa deride donma oluşabilir. Deriyi dondurmak için gereken ısı -0.5’C dir.

ELEVASYON

Öntedavi yöntemlerinden biri de elevasyondur. Yaralanmış bölgenin ‘’kalp seviyesinin üstünde’’, yukarda tutulmasıdır. Bu şekilde pozisyonlama ile özellikle alt ve üst ekstremite yaralanmalarında şişiklerin giderilmesinde dolaşım sistemine destek verilir.

Elevasyon ; yaralanmalardan sonra kompresyon bandajı ve soğuk uygulamayla birlikte 2-3 gün süreyle yapılır. Başlangıçta 2 saatte bir 20 dakika yukarda tutmak gerekir.

Alt ekstremite yaralanmalarında yatar durumda 45’C yükseltme yeterlidir. Kol yaralanmalarında oturma pozisyonunda omuz seviyesinden 45’C yukarda desteklemek iyidir. Oturmada ayak bölgesindeki bir yaralanma için ayağın omuz seviyesine kaldırılması gerekir.

KOMPRESYON

Kompresyon bandajı öntedavinin diğer yöntemleriyle birlikte uygulandığında daha etkili olur.

Basınç uygulamak amacıyla kullanılan elastik bandajlar esneme yeteneğine sahip sargılardır. Değişik ebatlardaki bandajların, yapışkan türde olanları da mevcuttur.

Elastik Bandaj Kullanımı

Ø      Elastik bandajın dokular üzerine baskı yapması isteniyorsa, uygun şekilde  esnetilerek sarma yapılır.

Ø      Bandajın yönü içerden dışarıya doğru olacak şekilde yukarıya doğru sarılır.

Elastik bandajların uzun süre özelliğini koruyabilmesi için yıkamaya dikkat etmek gerekir. Çitileyerek yada çamaşır makinesinde yıkamak bandajın elastik özelliğini ve dokusunu bozabilir. Elde yıkanır ve asmak yerine sererek kurutma tercih edilir.

Elastik Bandajlar

Yaralanmış bölgeye kompresyon uygulamak amacıyla,

Pansuman malzemesini tespit etmek için,

Hasarlı bölgede soğuk uygulama paketlerinin yada basınç pedlerinin tespiti için,

Kronik sakatlıklarda yada spora yeniden dönüşte güvenlik ve oto kontrolün sağlanması için,

Bölgenin sıcak tutulması gibi amaçlarla kullanılabilir.

Kompresyon Bandajının Uygulanma Özellikleri

Basınç bandajı ekstremiteler, elevasyon pozisyonunda iken yapılır. Bandaj, uçtan yukarıya (distalden, proksimale) doğru sarılır.

Yukarıya doğru çıkıldıkça sargının basıncı azalır. Bazı özel durumlar dışında bandaj 4-6 saatte bir çözülür yarım saatlik bir dinlenmeden sonra tekrar sarılır. Bandajın sarımlarının  bozulduğu her durumda sargı yeniden yapılır. Gece yatarken bandajın bozularak kan dolaşımını bozması ihtimaline karşı bandaj çıkarılır.

Kas içi kanamalarda kompresyon bandajının 48 saatten daha fazla kalması gerekebilir. Elastik bandaj doğrudan cilt üzerine yapılabileceği gibi bazı ara materyaller (pamuk, sünger, ped) üzerine de sarılır. Basınç bandajı olarak kullanıldığında baskının etkisini artırmak için elastik bandajdan önce yaralanmış bölge üzerine rulo sünger sargılar, pamuk veya kompresyon pedleri konulabilir.

Elastik bandaj sargıları spiral şeklinde ters spiral şeklinde veya ‘’8 sarımı’’şeklinde yapılabilir.

Kompresyon Pedleri

Ayak bileği uyluk gibi bölgelerdeki doku içi kanamalara karşı kullanılan pedler, sert süngerimsi maddeler veya keçeden hazırlanır. Halka ve at nalı şeklindedir. Yaralanmış bölgenin hemen çevresinde doku üzerine yerleştirilen kompresyon pedleri üstüne elastik bandaj sarılır.

İSTİRAHAT

Öntedavide istirahat iki anlama gelir. Biri akut devrede daha  çok yaralanmayı önlemek için bölgenin hareketsizleştirilerek (immobilizasyon) dinlendirilmesi, diğeri ise doku yenilenmesi için zaman tanımasıdır.

İmmobilizasyon, istirahat devresinde önemlidir. Bazen kırıklarda olduğu gibi alçı, atel veya splinterle yapılan immobilizasyon tedavinin esas kısmını oluşturur.

Kas iskelet sistemi yaralanmalarında erken mobilizasyon ‘’agresif tedavi’’ demektedir. Spor sakatlıklarında immobilizasyonun süresi doğru tespit edilmelidir. Çünkü uzun süreli hareketsizlik sporcular üzerinde olumsuz etkiler yaratır. Doku iyileşmesinde gecikme ve ikincil doku dejenerasyonları gelişebilir. Hareketsizlik ; kas, kıkırdak ve bağ yapılarda hücresel değişimler sonucunda işlevsel bozukluklar yaratabilir. Kaslar bir haftada %20 oranında zayıflar ve kıkırdak dokuların esnekliği azalır. 8 hafta hareketsizlik sonrası sporcunun normal yapısına dönüşü çok güç olabilir. 6-8 haftalık immibilizasyondan sonra kemik-bağ bileşkesi önemli ölçüde zayıflar. Son olarak kassal aktivitenin yetersizliğine bağlı olarak nörolojik değişiklikler oluşur.

İmmobilizasyon amacıyla kısalmış pozisyonda tespit edilen kaslar daha erken atrofiye olur. Örneğin uyluk ön kası (kuadriceps) konfüzyonunda dizin düz pozisyonunda tespit edilmesi ile kısalır ve spazm gelişir. Dizin bükülmesi zorlaşır. Oysa yaralanmalardan hemen sonra diz 120’C bükülü iken 24 saat hareketsiz tutulur ve soğuk ile kompresyon uygulanır ise iyileşme daha hızlı gerçekleşir.

Erken mobilizasyon doku iyileşmesini yani kollajen lif gelişmesini, doku kaynamasını hızlandırır. Böylece doku yapışıklıkları (adhezyon) azalır ve derin duyunun (kinestezi) korunması sağlanır. İmmobilizasyonda süreyi en uygun şekilde sonlandırmak gerekir.

Bir sportif yaralanmanın tedavisi için sporcuyu iki hafta hareketsiz dinlendirmek en kolay yoldur ancak en sağlıklı yol değildir. (Harvey)

Ancak, erken hareketlendirme için kesin ve iyi bir değerlendirme gereklidir. Ciddi bağ ve kas yırtıklarında ve kırıklarda erken mobilizasyon kesinlikle zararlıdır. Sporda bu derece ciddi olmayan sakatlanmalarda ise ‘’bantlama yöntemi’’ (taping) ile bir kısım hareketler engellenirken hasarı artırmayacak hareketlere izin verilebilir.

Aktif dinlenmeler, daha çok sakatlıkların subakut ve iyileşme devrelerinde tercih edilir. Sporda sakatlıklarıyla oluşan fiziksel kayıpların yeniden kazanılmasının çok güç olması, aktif dinlenme kavramını gündeme getirmiştir.

Genel anlamıyla sporda dinlenme, doku yenilenmesidir. (rejenerasyon) Sakatlıklarda olduğu kadar sportif aktiviteler sonrasında da iyi bir dinlenme, yenilenme demektir.